تعریف خاص علم
فخر رازی فیلسوف قرن ۵ و ۶ هجری برای علم تعریفی خاص در فلسفه دارد که روی آن بحث بسیاری شده است. این فیلسوف اهل ری در چندین کتاب خود از جمله «المطالب العالیه من العلم الهی» و « مباحث المشرقیه» نظرات خود را در باره علم ارائه داده است.
دو تعریف رایج
فخر رازی میگوید در پاسخ به این سؤال که«علم چیست» نظریات گوناگونی مطرح شده که در دو عنوان قابل بحث است
اول – عدهای علم را مفهومی ایجابی دانستهاند یعنی پس از علم افزایش حاصل میشود.
دوم – عدهای دیگر علم را مفهومی سلبی دانستهاند. به نظر آنان علم نوعی کاهش است یعنی هر مقدار که شما علم پیدا میکنید یک نوع کاهش صورت میگیرد. در هر مورد یک شیء خاصی را از دست خواهید داد. بدین ترتیب علم امری سلبی است.
تعریف سوم فخر رازی
اما از نظر فخر رازی مفهوم علم بدیهی است و ماهیت آن از مقوله اضافه است نه از مقوله فعل یا انفعال یا کیف نفسانی. یعنی به نظر سومی اعتقاد دارد
او میگوید:
علم نه از کیفیات نفسانی است و نه از مقوله فعل و نه از مقوله انفعال؛ بلکه از مقوله اضافه یا نسبت است؛ یعنی علم برای آدمی وقتی دست میدهد که نفس ناطقه با شیء خارجی (یا صورت شیء خارجی) نسبتی پیدا کند. بر این اساس علم همان صورت ذهنی نیست؛ بلکه اضافه و نسبت میان نفس و صورت ذهنی است.
فخر رازی میگوید:
« هو ان یکون العلم و الادراک عباره عن مجرد نسبه مخصوصه و اضافه مخصوصه… و هو المختار عندنا و هو الحق»
تأکید بر مقوله اضافه
او اعتقاد دارد، علم و ادراک مفهومی ایجابی هستند که در اثر آن افزایشی در عالم حاصل میشود. او همچنین علم و ادراک را به معنای صرف نسبت و اضافه میداند
یعنی چه؟ یعنی هنگامی که شما به چیزی علم پیدا میکنید در واقع بین خودتان به عنوان عالم و آن شیء به عنوان معلوم، نسبت و اضافهی خاصی حاصل میشود.
به عنوان مثال شما اگر به یک شیء که چیزی به نام کتاب وجود دارد، علم پیدا کنید، ذهن شما یک نوع اضافه به آن شیء پیدا میکند که یک طرف اضافه خود شما هستید که به عنوان عالم مطرح میشوید و طرف دیگر اضافه آن شیء (کتاب) به عنوان معلوم است.
اگر در مقابل عالم معلومی نباشد امری به نام علم حاصل نمیشود
فخر رازی در مطالب العالیه میگوید: بنابراین با حصول این نسبت و اضافه است که امری به نام علم و ادراک و شعور حاصل میشود و حصول اضافه مسبوق است به اینکه هر یک از طرفین اضافه موجود باشند.
در نگاه خاص فخر رازی به علم، او با تقسیم علم به تصور و تصدیق؛ تنها تصدیقات را به دو دسته بدیهی و نظری تقسیم میکند؛ ولی تصورات نظری را بر نمیتابد و همه آنها را بدیهی میداند.
خلاصه کلام:
فخررازی علم را امری ایجابی که در اثر آن افزایشی در عالم ایجاد میشود و از این جهت آن را از مقوله اضافه دانسته است؛ یعنی علم اضافهای است که یک طرف آن عالم و طرف دیگر آن معلوم است و تحقق اضافه همواره تابع شرایط و توجه خاصی است
تعریف علم از نظر فخر رازی
نویسنده: مهدی رزاقی طالقانی
